Hoera! Je hebt de eed afgelegd en bent formeel ambtenaar geworden. De wittebroodsweken zijn achter de rug en ineens begint het je op te vallen dat collega’s soms denigrerende opmerkingen maken over bewoners, zoals ‘het zijn toch een stelletje achterlijke autisten’. Dat vind je opmerkelijk, omdat je had verwacht in een inclusieve omgeving te werken. Het geeft je een ongemakkelijk gevoel, zeker als je anderen ziet meelachen met discriminerende grappen.

Of een ander voorbeeld: je vangt per ongeluk een gesprek op waarin de projectleider ‘Bouwopgave’ een bewoner intimiderend toespreekt. Ze zegt dat de bewoners hun bezwaren moeten intrekken, omdat ze anders juridisch begraven worden. Ze biedt namens de gemeente een ‘buitengewoon fatsoenlijk’ afkoopbedrag aan, maar onder de voorwaarde dat de bewoners afzien van een rechtsgang en ook geen klacht zullen indienen bij de ombudsman.

Als je intern deze gang van zaken aan de orde tracht te stellen, geeft je leidinggevende je te verstaan dat je wel erg betrokken bent bij de bewoners. Dat je zakelijker moet handelen en dat de toon waarop je het intern wilt bespreken niet klopt. Plus dat je als ambtenaar loyaal uitvoering moet geven aan wat de wethouder wil. Wat doe je dan in zo’n situatie? Laat je het gebeuren of wil je er wat aan doen?

Weet je dat je als ambtenaar over dit soort zaken terecht kan bij de ombudsman?

In de Algemene wet bestuursrecht (Awb) staat dat een ieder (dus ook een ambtenaar) bij de ombudsman kan klagen over een gedraging van een bestuursorgaan. Feitelijke gedragingen zoals pesten, discrimineren en intimideren vallen daar ook onder. Als je je uitspreekt over misstanden en daar vervolgens sociale repercussies op ervaart, dan kan er zeker een rol ontstaan voor de ombudsman. Die kan onderzoek instellen, waar een gemeente verplicht is om aan mee te werken.

Het is echter wel zo dat een ombudsman je eerst zal wijzen op voorliggende instanties als vertrouwenspersonen, ondernemingsraden, de vakbond, het Huis voor Klokkenluiders en integriteitsonderzoekers. De ombudsman is en blijft een tweedelijnsvoorziening. Zeker in de tijd van de ambtenarenrechter, was een ombudsman terughoudend om iets te vinden van de feitelijke gedragingen van mede-ambtenaren of bestuurders (die als gedraging aan het bestuursorgaan worden toegerekend), omdat het beoordelen van deze gedragingen meer voorbehouden was aan die ambtenarenrechter. Maar nu die er als gevolg van de wijziging van de rechtspositie van ambtenaren niet meer is, komt de ombudsman sneller in beeld.

Het is belangrijk hier te melden dat de ombudsman niet over de puur arbeidsrechtelijke kwesties gaat, zoals onenigheid over het salaris of een ontslag.

Je uitspreken is niet altijd gemakkelijk. Je begint aan jezelf te twijfelen en vraagt je af of het de moeite waard is om je uit te spreken, terwijl die eed die je aflegde, dat wel voorschrijft. Maar het wordt nóg moeilijker om signalen af te geven en dingen bespreekbaar te maken als het leiderschap er bovendien weinig gevoelig voor is.

Uit onderzoek is gebleken dat de personen met ‘dark triad’-trekjes vaak terecht komen op leiderschapsposities. Dark triad persoonlijkheden scoren hoog op het gebied van machiavellisme, narcisme en psychopathie. Denk aan de CEO die vooral tiert en brult, en waar iedereen liever een beetje van weg blijft, uit angst. Ook binnen de overheid zal dit spelen. Deze personen voelen niet meer, vanwege een gebrek aan empathie. Ze kunnen het wel veinzen en weten perfect te vertéllen hoe mensen zich voelen in armoede, met een beperking, of als ondernemer in de problemen, maar voelen het zelf dus niet.

In de context van een overheid zijn de consequenties van dit type leiders bijzonder ernstig, zowel voor de betrokken medewerkers als voor de bewoners. Ze zijn zich zelf van geen kwaad bewust, maar door de gebrekkige empathische vermogens ontstaat ongevoeligheid voor signalen van bureaucratisch leed. De fixatie op dingen die ze wel begrijpen, zoals bestuurlijke opdrachten, een goede relatie met bestuurders, verkiezingspeilingen, ambtelijke werkinstructies, financieringsmodellen krijgt een duister blauw randje, omdat het blind maakt voor mens en recht.

Ik hoop oprecht dat het jou als ambtenaar niet overkomt en dat de sfeer open, transparant en eerlijk is, zodat signalen van bureaucratisch leed doorkomen. Maar als je de pech hebt in een toxische werkcultuur en dito leiderschap te zijn beland, ga je je dan toch uitspreken over onrecht in de ambtelijke dienstverlening richting bewoners?

Het begon zo gezellig bij de overheid. Een leuke baan om maatschappelijk van betekenis te zijn… Maar in de praktijk kan het plaatje ineens omslaan in een hell of a job.

Deze column verscheen op 14 maart 2024 op Binnenlandsbestuur.nl