In Nederland mogen we ons gelukkig prijzen met vele sociale voorzieningen. Kom je in de schulden? Dan is er schuldhulpverlening. Zit je ineens zonder dak boven je hoofd? Dan is er in sommige gevallen opvang. Toch leidt dit systeem in de praktijk tot veel bureaucratie

Bewoners moeten talloze documenten aanleveren, zoals loonstroken, betaalbewijzen en identificatieformulieren. Ambtenaren moeten de aanvragen beoordelen om vast te stellen of iemand recht heeft op een regeling. Het kost enorm veel energie om een nieuwe aanvraag, bijvoorbeeld voor maatschappelijke opvang, goed te beoordelen. Hulpverleners moeten afstemmen met ketenpartners over wie ‘regievoerend’ is en hollen van de ene casus naar de andere. Hierdoor kunnen dieperliggende oorzaken achter maatschappelijke problemen, zoals psychiatrie, partnergeweld of verslaving, buiten beeld blijven. 

Het gevolg? Mensen worden van de ene regeling, organisatie en voorziening naar de andere gestuurd en komen soms na verloop van tijd weer terug bij af, vaak met verergerde problematiek. Zo kunnen mensen onbedoeld vastlopen in een sociaal voorzieningenstelsel. Als mensen terugkomen, steeds langer verblijven in een voorziening of als ambtenaren in de drukte van een burn-outbureaucratie de hulpvraag verkeerd interpreteren, dan rijzen de kosten van dit systeem op zeker moment de pan uit. Wanneer bezuinigingen worden aangekondigd – ‘de kosten van jeugdzorg stijgen elk jaar’ – blijft er waarschijnlijk nóg minder tijd en ruimte over om de dieperliggende verhalen achter de hulpvragen te onderzoeken. 

Een schrijnend voorbeeld is de kinderopvangtoeslagaffaire. Gedupeerden kregen een eerste compensatie van 30.000 euro, en gemeenten werden gevraagd om brede ondersteuning te bieden. Maar velen van hen dragen diepe trauma’s met zich mee, waarvoor wachtlijsten in de geestelijke gezondheidszorg weinig soelaas bieden. De focus ligt vooral op financiële compensatie, terwijl emotioneel herstel vaak achterblijft. Dit maakt de herstelaanpak duur én ineffectief. Trauma’s verwerken is essentieel voordat iemand weer grip kan krijgen op zijn leven. Wat ik zie in de aanpak, is dat de overheid zich focust op geld, een nieuwe fiets of een gratis stadspas, maar een blinde vlek heeft voor mentale problematiek. Onvoldoende oog daarvoor hebben is de zwakke schakel in het hele systeem. Financiële compensatie kan daardoor zelfs voelen als het afkopen van schuld, wat het wantrouwen in de overheid verder verdiept. 

Ook bij meer ‘alledaagse’ aanvragen van bewoners zie ik dat onderliggende oorzaken onopgemerkt kunnen blijven. Neem het voorbeeld van een jongeman die ernstige overlast meldde van zijn buren. De gemeente onderzocht de situatie, hoorde niets bijzonders en concludeerde dat de jongen hulp moest zoeken, omdat ze vermoedden dat hij het zich inbeeldde. Alles was volgens de regels afgehandeld, maar het echte onderliggende probleem bleef intact. Daar kwam ik pas achter toen ik uitgebreid sprak met zijn vader. Die vertelde hoe zijn open, vrolijke kind steeds geslotener en triester was geworden na het overlijden van zijn moeder. Dit onverwerkte verdriet leidde uiteindelijk tot een psychische stoornis. Omdat hij zichzelf en anderen niet in gevaar bracht, was verplichte geestelijke zorg niet mogelijk. De gemeente volgde de regels, maar de kern – zijn onverwerkte rouw – bleef buiten beeld. Had eerdere, tijdige mentale hulp kunnen helpen? Gelukkig zijn er bewonersinitiatieven die hierop inspelen. Zo heeft men op het Mercatorplein in Amsterdam een ruimte gecreëerd waar mensen kunnen rouwen. Dit is een prachtig voorbeeld van hoe je emoties een plek kunt geven en eerder met elkaar kunt praten over de dood. 

We maken allemaal wat mee in het leven, zoals een scheiding, ziekte, pesten of financiële problemen. Deze gebeurtenissen kunnen sterke emoties oproepen, in veel gevallen angst. Bijvoorbeeld angst om iets te verliezen. Deze onverwerkte emoties kunnen de geest ‘ontsteken’, die vervolgens copingsmechanismen opstart tegen deze oncontroleerbare emoties. Dit vluchten voor dat gevoel kan zich uiten in problemen zoals verslaving, verzamelwoede of agressiviteit. Er is vaak al heel wat gebeurd in een mensenleven voordat iemand zich meldt bij het gemeentelijk wijkteam. Het regelen van crisisopvang, budgetbeheer of het geven van bijzondere bijstand laat de dieperliggende oorzaken vaak ongemoeid. Dit terwijl deze eerste hulp wel een goede, noodzakelijke rust creëert om met die dieperliggende oorzaken aan de gang te gaan. 

We mogen dus blij zijn dat we in Nederland overheidsvoorzieningen hebben. Maar als we willen dat onze sociale regelingen echt werken, moeten ambtenaren meer tijd en ruimte krijgen om de structurele oorzaken aan te pakken. Dan zijn we op de lange termijn zelfs goedkoper uit. 

Deze column verscheen op 21 november 2024 op Binnenlandsbestuur.nl